Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai (tên khai sinh là Nguyễn Thị Vĩnh, thường gọi là Vịnh), sinh ngày 30/9/1910, quê ở xã Nhân Chính, huyện Từ Liêm (nay là phường Nhân Chính, quận Thanh Xuân, thành phố Hà Nội), sinh ra và lớn lên ở thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An - nơi có bề dày lịch sử truyền thống chống giặc ngoại xâm, do vậy, đã có nhiều ảnh hưởng đến nhận thức, tư tưởng của đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai.
Năm 1919, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai bắt đầu học chữ quốc ngữ tại Trường Tiểu học Cao Xuân Dục ở Vinh. Tại đây, đồng chí được thầy giáo Trần Phú dìu dắt bắt đầu tham gia các phong trào yêu nước.
Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai (Ảnh: Sưu tầm)
Năm 1926, đồng chí Nguyễn Thị Vịnh tích cực tham gia phong trào đấu tranh tại quê hương, vận động nữ sinh tham gia bãi khóa, tổ chức lễ truy điệu cụ Phan Châu Trinh. Năm 1927(khi mới 17 tuổi), đồng chí ra nhập Việt Nam Cách mạng Đảng. Để giữ bí mật, đồng chí lấy tên mới là Nguyễn Thị Minh Khai.
Đầu năm 1930, khi Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập, đồng chí trở thành đảng viên lớp đầu tiên của Đảng và được phân công phụ trách công tác tuyên truyền, vận động phụ nữ, huấn luyện đảng viên ở khu vực Trường Thi, Bến Thủy và tổ chức Hội Phụ nữ Giải phóng. Tháng 3/1930, đồng chí được cử sang Hương Cảng (Trung Quốc), công tác ở Văn phòng chi nhánh Ban Phương Đông của Quốc tế Cộng sản, nhận nhiệm vụ liên lạc với các tổ chức cách mạng Việt Nam ở trong nước.
Từ năm 1931 – 1933, đồng chí bị bọn mật thám Anh ở Hương Cảng bắt giam rồi chuyển giao cho chính quyền Quảng Châu cầm tù. Dù bị tra tấn tàn bạo nhưng đồng chí trước sau vẫn kiên trung với cách mạng. Ra tù, đồng chí tìm bắt liên lạc với tổ chức Đảng và đến Thượng Hải công tác ở Ban Chỉ huy ở ngoài Đảng Cộng sản Đông Dương.
Từ ngày 25/7 đến ngày 21/8/1935, đồng chí là đại biểu chính thức tham dự và phát biểu tham luận (ngày 21/8/1935) tại Đại hội VII Quốc tế Cộng sản tại Mátxcơva. Tiếp đó, đồng chí tham dự và phát biểu tham luận tại Đại hội lần thứ VI Quốc tế Thanh niên Cộng sản. Trong thời gian từ năm 1935 đến năm 1936, đồng chí vào học khóa ngắn hạn tại Trường Đại học Phương Đông. Đầu năm 1937, đồng chí được phân công về công tác tại Sài Gòn và được cử vào Xứ ủy Nam Kỳ, là Bí thư Thành ủy Sài Gòn - Chợ Lớn.
Ngày 30/7/1940, sau khi dự phiên họp Xứ ủy Nam Kỳ bàn về chủ trương khởi nghĩa, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai bị thực dân Pháp bắt. Chúng giam đồng chí tại Khám Lớn - Sài Gòn và tra tấn hết sức dã man. Không khiếp sợ trước sự tàn bạo của kẻ thù, trong tù đồng chí tiếp tục vận động chị em phụ nữ đấu tranh. Với cương vị là Ủy viên Xứ ủy Nam Kỳ, là Bí thư Thành ủy Sài Gòn - Chợ Lớn, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai tìm mọi cách liên lạc với bên ngoài và tiếp tục tham gia chỉ đạo cuộc Khởi nghĩa Nam Kỳ ở Sài Gòn - Chợ Lớn. Sáng ngày 26/8/1941, đồng chí Nguyễn Thị Minh cùng với một số đồng chí khác bị giặc đem ra xử bắn ở Hóc Môn.
Những cống hiến to lớn của đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai với sự nghiệp cách mạng và đất nước:
Một là, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai – một trong những đảng viên lớp đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam, có nhiều đóng góp trong thời kỳ vẫn động thành lập Đảng.
Sau nhiều năm bôn ba tìm đường cứu nước, ngày 11/11/1924, đồng chí Nguyễn Ái Quốc về Quảng Châu, Trung Quốc, bắt đầu mở các lớp tập huấn, đào tạo cán bộ chuẩn bị cán bộ và tổ chức cho sự ra đời của Đảng lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Sau khi Hội Viêt Nam Cách mạng Thanh niên ra đời, một số nho sĩ học Trung kỳ đã thành lập Hội phục Việt, tập hợp, đoàn kết các lực lượng yêu nước, tiến bộ làm cách mạng, đánh Pháp, đuổi giặc và bè lũ vua quan bán nước. Công tác vận động học sinh tham gia hoặt động cách mạng tại các trường ở Vinh cũng được chú trọng. Thời gian này đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đang học tập tại trường Tiểu học Cao Xuân Dục, dưới sự giúp đỡ, dìu dắt, giác ngộ tinh thần yêu nước của thầy cô giáo là hội viên Hội phục Việt. Do tham gia tích cực vào các hoạt động cách mạng, năm 1927, đồng chí được kết nạp vào Hội Việt Nam cách mạng đảng, được giao nhiệm vụ phụ trách công tác vận động phụ nữ, huấn luyện đảng viên mới khu vẹc Vinh – Bến Thuỷ và 2 huyện Nghi Lộc, Thanh Cương. Nhờ hoạt động tuyên truyền vừa mềm dẻo, vừa sâu sát trong giới phụ nữ, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã vân động, kết nạp được thêm nhiều phụ nữ vào Viật Nam cách mạng đảng và sau này họ trở thành cán bộ nòng cốt, giữ các vị trí quan trọng của phòng trào cách mạng. Số lượng chị em tham gia phong trào cách mạng ngày một tăng, phong trào đấu tranh của nữ công nhân Vinh – Bến Thuỷ ngày càng sôi nổi hơn.
Cuối năm 1927, đầu năm 1928, ở khu vực Vinh – Bến Thuỷ phong trào đấu tranh của công nhân bùng lên mạnh mẽ. đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai và các đồng chí trong hội các tổ chức các buổi nói chuyện, tuyên truyền cách mạng, dạy học ban đêm… cho công nhân và bồi dưỡng những thành phần cốt cán để kết nạp vào Hội. Đồng chí tích cực xuống các làng xã xung quanh thành phố Vinh tìm hiểu đời sống, tâm tư, nguyện vọng của bà con nông dân, vân động thành lập Nông hội. Hoạt động tích cực của đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai và các đồng trong tổ chức Việt Nam Cách mạng đảng đã góp phần cho phong trào cách mạng ở Vinh đi lên. Đây là những bước chuẩn bị rất quan trọng trong giai đoạn xây dựng hệ thống cơ sở đảng và các tổ chức quần chúng của Đông Dương Cộng sản Đảng; góp phần vào việc hợp nhất các tổ chức đảng, thành lập chính đảng duy nhất nhằm tập hợp lực lượng đấu tranh, đồng thời tổ chức được nhiều lớp huấn luyện, đào tạo cán bộ cho Đảng – lực lượng nòng cốt cho phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.
Từ ngày 06/01 đến ngày 07/02/1930, Hội nghị hợp nhất các tổ chức cộng sản đã họp ở bán đảo Cửu Long (Hồng Kông) dưới sự chủ trì của đồng chí Nguyễn Ái Quốc, thống nhất lấy tên Đảng là Đảng Cộng sản Việt Nam, thông qua các văn kiện: Chánh cương vắn tắt, sách lược vắn tắt, điều lệ vắn tắt. Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai chính thức trở thành đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam, là một trong những đảng viên lớp đầu tiên của Đảng ta, đứng trên lập trường chủ nghĩa Mác – Lênin, lập trường giai cấp vô sản đấy tranh chống đế quốc xâm lược, đấu tranh giành độc lập dân tộc, giải phóng giai cấp và giải phóng con người.
Hai là, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai – Người chiến sỹ cách mạng kiên trung, bất khuất.
Khi phục trách công tác tuyên truyền, vận động phụ nữ, huấn luyện đảng viên khu vực Trường Thi, Bến Thuỷ và tổ chức Hội Phụ nữ Giải phóng trong điều kiện thực dân pháp và bọn mật thám tăng cường hoạt động truy lùng, vây bắt nhằm đàn áp phong trào cách mạng, nhưng Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai không hề run sợ. Với bản lĩnh chính trị vững vàng và tài trí thông minh, giỏi ứng biến, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai luôn đi đầu trong công tác vận động quần chúng đấu tranh và huấn luyện, đào tạo cán bộ cho Đảng.
Khi đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai bọ mật thám Anh ở Hương Cảng bắt, nhưng với ý chí kiên trung, bất khuất đồng chí đã giữ vững được khí chất của người cách mạng, dù bị tra tấn, cùm kẹp, nhưng nhất quyết không khai một lời để bảo vệ bí mật của phon trào cách mạng và tổ chức cơ sở Đảng.
Cách mạng Việt Nam trong những năm 1931 – 1933 ở thời kỳ thoái trào, cơ quan của Đảng từ trung ương đến cơ sở ở trong nước gần như khôn g hoạt động được do kẻ thù khủng bố gắt gao. Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai cùng các đồng chí Hà Huy Tập, Lê Hồng Phong, Nguyễn Văn Dựt vẫn kiên trì hoạt động, giữ vững tinh thần để nhen nhóm lại ngọn lửa cách mạng, vượt khó khăn gian khổ, hy sinh để hoàn thành trọng trách cách mạnh Việt Nam và Quốc tế Cộng sản giao phó.
Năm 1937, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai về Sài Gòn hoạt động, làm việc tại cơ quan Xứ uỷ Nam kỳ, được chỉ thị làm Bí thư Thành uỷ Sài Gòn – Chợ Lớn.
Tại mặt trận dân chủ chống chiến tranh và chống Phát xít ở Sài Gòn những năm 1938 – 1939, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai luôn sát cánh cùnh đồng chí Lê Hồng Phong chuẩn bị các báo cáo ở hội nghị cũng như trong cuộc bút chiến trên Báo Dân chúng… Đồng thời, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai là diên giả xuất sắc của nhiều buổi mít tinh lớn.
Ngày 30/7/1940, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai bị mật thám Pháp bắt và giam ở bốt Catina, sau đó là trại giam Phú Mỹ (Sài Gòn). Biết Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai là nhân vật quan trọng nên kẻ thù đã giam đồng chí vào trong phòng tối có nhiều sọ người ở giữa, dùng đủ cực hình để tra tấn dã man như “lộn mề gà”, “máy bay lên sàn”, “máy bay xuống sàn”, đóng đinh vào đầu ngón chân tay… nhưng đồng chí vẫn cương quyết không khai ra thông tin nào. Chúng tiếp tục giở những đòn tra tấn hiểm độc nhưng vẫn không thể lay chuyển được ý chí cách mạng kiên cường, sắt thép của nữ chiến sỹ cộng sản.
Biến nhà tù thành trường học cách mạng, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai tranh thủ mọi điều kiện để học tập nâng cao trình độ từ đồng chí bạn tù, đồng thời ra sức tuyên truyền cách mạng đối với những người lầm đường lạc li trở về gia đình, dân tộc và theo cách mạng.
Để giành được độc lập, tự do cho dân tộc, vợ chồng người chiến sỹ cộng sản kiên trung Nguyễn Thị Minh Khai – Lê Hồng Phong đã gác tình riêng vì nghĩa lớn, nguyện hy sinh bản thân cho lý tưởng cộng sản.
Bị giam hãm trong nhà tù, nhưng với cương vị Bí thư Thành uỷ Sài Gòn – Chợ Lớn, Ủy viên Xứ uỷ Nam Kỳ, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai vẫn tìm cách liên lạc với bên ngoài, để tiếp tục lãnh đạo cuộc Khởi nghĩa Nam Kỳ. Sau khi cuộc Khởi nghĩa Nam Kỳ bị khủng bố, toà án thực dân buộc Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai nhận tội danh lãnh đạo cuộc Khởi nghĩa Nam kỳ và kết án tử hình. Trước toà án thực dân đồng chí dõng dạc, đanh thép khẳng định: “Nước của tôi, cứu nước là có tội, cướp nước không có tội sao?”
Không khuất phục được người chiến sỹ cộng sản, sáng ngày 28/8/1941, thực dân Pháp đưa Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai và một số đồng chí lãnh tụ kiên trung của Đảng xử bắn tại ngã tư Giềng Nước (Nay là trước sân bệnh viện Hóc Môn, thành phố Hồ Chí Minh).
Trước pháp trường, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai hướng về phía đồng bào, nói lời tâm huyết: “Việc chúng tôi làm là chính nghĩa. Vì muốn Tổ quốc tôi được độc lập, dân tôi được ấm no mà chúng tôi làm cách mạng. Chúng tôi không có tội gì”.
Phút cuối cùng của cuộc đời, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai vẫn đau đáu trong lòng nhiệm vụ với Đảng, với Tổ quốc, vẫn một long fmong muốn dân tộc Việt Nam có độc lập, tự do. Tấm gương hy sinh anh dũng, kiên cường của Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã tô thắm thêm truyền thống vẻ vang, viết lên bản anh hùng ca bất diệt của toàn thể dân tộc Việt Nam và trở thành tấm gương đạo đức cách mạng sáng ngời cho các thế hệ noi theo. Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai sống mãi trong lòng dân tộc Việt Nam.
Ba là, luôn tích cực tham gia các hoạt động của Quốc tế cộng sản
Giữa năm 1930, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai được sự tín nhiệm với giới thiệu của Xứ uỷ Trung kỳ, đứng đầu là đồng chí Nguyễn Phong Sắc chuyển ra hoạt động tại Bắc Kỳ và sau đó tiếp tục sang hoạt động ở Quảng Châu, Trung Quốc. Đồng chí công tác tại Văn phòng Ban Đông Phương của Quốc tế Cộng sản. Đây là một mốc quan trọng trên con đường hoạt động cách mạng của đồng chí, hướng đồng chí sớm đến với Quốc tế Cộng sản – ôôr chức quan trọng nhất thế giới lúc bấy giờ.
Tại môi trường hoạt động mới, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai được giao nhiệm vụ liên lạc với các tổ chức cách mạng Việt Nam trong nước. Với niềm tin mãnh liệt, trí thông minh và thực tiễn hoạt động trong nước, đồng chí rất nhanh quen với công việc mới và có nhiều tiến bộ. Hàng ngày, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai vừa tích cực công tác, vừa tranh thủ học tiếng Anh, tiếng Trung Quốc, tiếng Pháp để phục vụ công tác. Đồng chí tích cực trao dồi lý luận cách mạng và kinh nghiệm đấu tranh quốc tế, đặc biệt phong trào đấu tranh của phụ nữ trong công cuộc giải phóng dân tộc, giai cấp và phụ nữ.
Giữa năm 1931, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai bị đặc vụ Quốc dân Đảng Trung Quốc ở Hồng Kông bát giam. Nhờ vào sự vận động, can thiệp và đấu tranh Quốc tế Cứu tế Đỏ, đồng chí được trao tự do sau hơn hai năm bị tra tấn dã man với kẻ thù. Ra tù, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai tìm cách liên lạc với Đảng và hoạt động trong Ban Chỉ huy ở ngoài của Đảng. Đến giữa năm 1953, đồng chí được cử tham dự Đại hội Quốc tế Cộng sản lần thứ VII tại Mátxcơva (Liên Xô cũ).
Tại Đại hội Quốc tế Cộng sản lần thứ VII, phiên họp thứ 40, ngày 16/8/1935, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã phát biểu tham luận. Bài tham luận của nữ đồng chí trẻ (25 tuổi) đã gây sự chú ý của đại biểu tham dưk Đại hội và được đáng giá cao.
Thẻ Đại biểu tham dự Đại hội VII Quốc tế Cộng sản năm 1953 của đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai (Ảnh: Sưu tầm)
Tại Đại hội lần thứ VI Quốc tế Thanh niên Cộng sản (từ tháng 9 đến tháng 10/1935), Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã có bài tham luận về tình hình, hoạt động và những nhiệm vụ trước mắt của Đoàn Thanh niên Cộng sản Đông Dương.
Thông qua những hoạt động tại các hội nghị quốc tế, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã nêu bật được tình cảnh ở thuộc địa, bản chất bóc lột dã man của chủ nghĩa quốc tế; vai trò của phụ nữ và thanh niên trong cách mạng giải phóng dân tộc; khẳng định cuộc đấu tranh giai cấp, đấu tranh dân tộc ở Đông Dương phải được khơi dậy bằng truyền thống yêu nước, đoàn kết, chủ nghĩa của dân tộc, phải phát huy được mọi tầng lớp trong xã hội tham gia, lấy công – nông làm gốc, do giai cấp công nhân lãnh đạo.
Bốn là, Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai với sự nghiệp giải phóng phụ nữ
Trong quá trình học tập tại trường Tiểu học Cao Xuân Dục, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã tích cực tham gia các hoạt động yêu nước của Tổ nữ sinh yêu nước. Đồng chí đã tích cực tham gia phong troà vận động nữ sinh góp tiền mua hoa và vải trắng may băng tang dự lễ truy điệu nhà chí sỹ yêu nước Phan Châu Trinh, tham gia ký tên vào bản yêu sách đòi thực dân Pháp trả tự do cho Phân Bội Châu.
Khi được kết nạp vào Việt Bam Cách mạng đảng, đồng chí Minh Khai là người phụ nữ đầu tiên gia nhập Hội và được phụ trách tuyên truyền, vận động phụ nữ, huyến luyện đảng viên mới. Nhờ đó, nhiều chị em trong khu vực thanh phố Vinh được giác ngộ, được đồng chí trực tiếp huấn luyện. Nhiều người sau này trở thành cán bộ nòng cốt cho phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.
Năm 1953, với tư cách là đại biểu nữ trong đoàn đại biểu của Đông Dương Cộng sản Đảng tham dự Đại Hội VII Quốc tế Cộng sản, đồng chí Minh Khai đã thể hiện niềm tự hào to lớn khi được vinh dự đại diện cho hàng triệu phụ nữ Việt Nam dưới ách áp bức của thực dân, phong kiến nói lên tiếng nói tại diễn đàn quốc tế.
Với vai trò là Bí thư Thanh uỷ Sài Gòn – Chợ Lớn, đồng chsi Minh Khai luôn chú ý đẻ phát triển phong trào đấu tranh của phụ nữ. Nhân sự kiện Uỷ ban Phụ nữ ái hữu Sài Gòn – Chợ Lớn ra lời kêu gọi chị em phụ nữ đứng lên đoàn kết với nam giứoi sáng lập các hội tương tế ái hữu, đồng chí đã viết cuốn sách giới thiệu về cuộc đấu tranh cho phụ nữ, nhờ đó phong trào đấu tranh của phụ nữ Sài Gòn – Chợ lớn ngày càng có những bước phát triển sâu rộng.
Trong đấu tranh với những phần tử Tờ-rốt-xkít chống lại chủ trương của ta, đồng chí đã cùng với các đồng chí khác như Lê Hồng Phong, Nguyễn Văn Cừ tiến hành cuộc đấu tranh mạnh mẽ trên mặt trận lý luận, thường xuyên vạch mặt những phần tử Tờ-rốt-xkít trên báo Dân chúng, trong đó có những bài bút chiến sâu sắc bảo vệ quan điểm, đường lối của Đảng và phong trào của phụ nữ.
Dựa trên phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử và với ngòi bút sắc sảo, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã thẳng thắn nói lên tiến nói của giứoi thanh niên và phục nữ Sài Gòn lục tỉnh trong cuộc đáu tranh chống phát xít và chống Tờ-rốt-xkít; phê phán những lý thuyết phản động của nữ sĩ Tuyết Dung đi ngược với chủ trương của Đảng, ngược lại với nguyện vọng của phụ nữ Việt Nam. Qua các bài báo, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã khẳng định sự gắn bó giữa phong trào đấu tranh của phụ nữ với cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc nhằm thay đổi chế độ xã hội hiện thời; phụ nữ cần phải nỗ lực cố gắng, tự mình vượt qua những khó khắn, những rào cản của xã hội, tham gia gánh vác công việc của quốc gia.
Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai tuy sinh ra và lớn lên ở một vùng quê nghèo khoa, khắc nghiệt nhưng tình yêu quê hương, đất nước của con người Xứ Nghệ đã hình thành tích cách và tâm hồn đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai.
Cả cuộc đời hoạt động cách mạng của đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai là con đường đầy chông gai, gian khổ nhưng cũng hết sức vẻ vang. Đồng chí luôn phấn đấu không biết mệt mỏi cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc, cho sự nghiệp giải phóng phụ nữ, một lòng phục vụ Đảng, phục vụ Nhân dân, vẹn nguyên tình cảm vợ chồng, tình mẫu tử thiêng liêng, giữ vững niềm tin cách mạng và khí tiết, phẩm chất đạo đức người chiến sỹ cộng sản.
Tuy cuộc đời và sự nghiệp ngắn ngủi nhưng đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã kịp hoàn thành nhiề công việc quan trọng của Đảng và nhân dân giao phó, để lại tấm gương sáng về lòng yêu nướv, kiên trung, bất khuất vì độc lập cho Tổ quốc, vì tự do cho nhân dân. Tên tuổi và sự nghiệp cách mạng cao quý của đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai được khắc ghi lại muôn đời.