91 năm đã trôi qua (12/9/1930 – 12/9/2021), nhưng tinh thần sục sôi, ý chí quyết tâm và những bài học quý báu từ phong trào cách mạng 1930 - 1931 mà đỉnh cao là Xô viết - Nghệ Tĩnh mãi là ngọn lửa dẫn đường, khơi dậy lòng tự tôn, tự hào, ý chí, khát vọng của mỗi người dân Việt Nam trong tham gia phát triển kinh tế, xã hội, xây dựng Đảng và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh.
Cuối thế kỷ XIX, các phong trào yêu nước theo khuynh hướng phong kiến và tư sản nổ ra, có thể kể đến như: Phong trào Cần Vương (1885-1896) kéo theo một số cuộc khởi nghĩa như Ba Đình (1881-1887), Bãi Sậy (1883-1892), Hương Khê (1885-1895)… Đầu thế kỷ XX, phong trào Đông Du (1906-1908), cuộc vận động Duy Tân kết hợp với phong trào đấu tranh chống thuế (1908). Các phong trào đấu tranh như Quốc gia cải lương (1919-1923), phong trào Đảng lập hiến (1923), phong trào yêu nước dân chủ công khai (1925-1926)… Chúng ta thấy rằng phong trào yêu nước theo khuynh hướng phong kiến và tư sản đều đã thể hiện ý thức dân tộc, tinh thần chống đế quốc của các giai cấp ở Việt Nam, nhưng cuối cùng đều thất bại vì mang tính tự phát, tính tổ chức chưa cao về chính trị nên không đủ sức giương cao ngọn cờ lãnh đạo sự nghiệp giải phóng dân tộc.
Đầu năm 1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời đã thông qua Cương lĩnh chính trị đầu tiên; trong đó khẳng định “chủ trương làm tư sản dân quyền cách mạng và thổ địa cách mạng để đi tới xã hội cộng sản”. Đường lối cách mạng đúng đắn của Đảng đáp ứng nguyện vọng của các tầng lớp nhân dân; vai trò và sức ảnh hưởng của Đảng ngày càng lan rộng trong quần chúng. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, phong trào đấu tranh ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam ngày càng phát triển. Cùng với phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân trong các hầm mỏ, nhà máy, xí nghiệp, nhiều cuộc đấu tranh của giai cấp nông dân cũng diễn ra ở nhiều nơi, với các hình thức như đòi chia ruộng đất công của làng xã, đòi lại các khoản bị hào lý tham nhũng...
Cụ thể, ở Nghệ An, công nhân và nông dân thành phố Vinh biểu tình lớn. Cùng với đó, nông dân các làng Yên Dũng, Lộc Đa, Đức Thịnh, Tân Hợp cũng biểu tình kéo vào thành phố phối hợp với công nhân các nhà máy đấu tranh đòi tăng lương, giảm giờ làm, giảm thuế, phản đối chính sách khủng bố của chính quyền thuộc địa… Ở Hà Tĩnh, trong ngày 01/5/1930, cờ đỏ được treo trước cửa Tòa sứ thị xã Hà Tĩnh, trên nóc nhà thờ huyện Nghi Xuân; nhiều truyền đơn của Đảng xuất hiện ở huyện Đức Thọ, Can Lộc, Cẩm Xuyên; nhiều cuộc mít tinh được tổ chức ở Can Lộc, Thạch Hà…
Tiếng vang của những sự kiện chính trị diễn ra ở Ngệ An và Hà Tĩnh ngày 01/5 không chỉ khẳng định thắng lợi của giai cấp công nhân và nông dân hai tỉnh trong tiến trình đấu tranh cách mạng để giành độc lập, tự do mà còn cho thấy: “Đứng về cả nước mà xét, ngày 01/5/1930 có ý nghĩa rất quan trọng vì đây là lần đầu tiên vô sản Đông Dương xông pha lửa đạn để biểu dương tinh thần đoàn kết cách mạng quốc tế của mình”. Có thể nói, sự kiện kỷ niệm Ngày Quốc tế Lao động 01/5/1930 là mở đầu cho cao trào cách mạng 1930 - 1931 mà đỉnh cao là sự ra đời của các Xô viết ở Nghệ An và Hà Tĩnh sau đó và đây cũng chính là lần đầu tiên công nhân và nông dân sát cánh bên nhau trong cuộc đấu tranh chống kẻ thù.
Sau ngày 01/5, phong trào đấu tranh lan rộng và phát triển mạnh trên cả nước, nhất là ở Trung Kỳ và Nam Kỳ (từ tháng 6 đến cuối năm 1930). Làn sóng đấu tranh cách mạng của quần chúng đã buộc chính quyền thuộc địa phải thi hành một số chính sách đối với người lao động như: trả tự do cho một số người bị bắt trong các cuộc biểu tình, cải thiện điều kiện làm việc cho công nhân, hoãn thuế cho nông dân… Vì thế, để duy trì và đẩy mạnh phong trào đấu tranh cách mạng ở cả 3 miền, nhất là ở Nghệ An và Hà Tĩnh, Đảng kêu gọi công nhân, nông dân và các tầng lớp khác không lơ là cảnh giác trước một số nhân nhượng của kẻ thù mà phải tiếp tục đoàn kết để đấu tranh và kiên trì đấu tranh ủng hộ giai cấp công - nông Nghệ - Tĩnh.
Trên đà phát triển, những ngày tháng 8, phong trào đấu tranh ở Nam Kỳ phát triển mạnh mẽ hơn, tiêu biểu là cuộc bãi công của công nhân nhà máy rượu Chợ Lớn, ở Công ty Dầu lửa Sài Gòn và các cuộc biểu tình của hàng ngàn nông dân ở Hóc Môn, Trà Vinh, Sa Đéc… Còn ở Trung Kỳ, ngày 01/8/1930, nhân kỷ niệm Ngày quốc tế đỏ, toàn thể công nhân khu công nghiệp Vinh - Bến Thủy tổng bãi công, phản đối chiến tranh đế quốc, kêu gọi công nhân đoàn kết với nông dân và binh lính đấu tranh chống chính quyền thuộc địa. Tiếp đó, nhiều cuộc biểu tình, bãi công diễn ra ngày càng quyết liệt; nhiều cuộc biểu tình còn có sự phối hợp giữa công nhân và nông dân khiến chính quyền thuộc địa lo ngại. Cụ thể, công nhân nhà máy Diêm Bến Thủy đấu tranh liên tục và được công nhân nhà máy Xe lửa Trường Thi, công nhân bốc vác thành phố Vinh hưởng ứng và ủng hộ… Các cuộc đấu tranh của nông dân Thanh Chương biểu tình đòi hoãn thuế, bỏ thuế hoa lợi; nông dân Anh Sơn, Nghi Lộc, Nam Đàn, Quỳnh Lưu biểu tình đòi khất sưu, hoãn thuế… đã lan rộng ra hầu khắp các huyện ở Nghệ An và Hà Tĩnh. Trong cuộc vận động 1/8, Đảng Cộng sản hô hào quần chúng đấu tranh theo các khẩu hiệu lớn: “Ủng hộ Liên bang Xô viết và phong trào giải phóng ở các thuộc địa!”, “Đánh đổ đế quốc Pháp, địa chủ và quan làng!”, “Xứ Đông Dương hoàn toàn độc lập!”, “Lập chánh phủ công nông!”, “Tịch ký hết thảy ruộng đất của bọn địa chủ bổn xứ và ngoại quốc và đem phát cho dân cày!”, “Phản đối khủng bố trắng. Thả hết thảy tù chánh trị!”, “Mỗi ngày làm tám giờ!”…
Điều đáng nói, ngày 12/9/1930, hơn 8.000 nông dân Hưng Nguyên đã kéo đến huyện lỵ đòi yêu sách, hô vang các khẩu hiệu chống đế quốc thực dân, phong kiến. Thực dân Pháp đã dùng máy bay ném bom vào các đoàn biểu tình làm hàng trăm người chết và bị thương. Không chùn bước trước bom đạn của kẻ thù, phong trào đấu tranh của nhân dân Nghệ Tĩnh càng dâng cao, lan rộng ra ở nhiều địa phương, phát triển thành cuộc đấu tranh vũ trang, làm cho hệ thống chính quyền của đế quốc, phong kiến bị tê liệt, tan rã ở nhiều nơi.
Đến cuối năm 1930, cuộc đấu tranh giữa ta và Pháp vẫn diễn ra gay go, ác liệt. Trong những tháng đầu năm 1931, phong trào cách mạng gặp nhiều khó khăn và tổn thất nặng vì nhiều cán bộ lãnh đạo của Đảng ở Nghệ - Tĩnh bị địch bắt. Phong trào đấu tranh của quần chúng dần dần lắng xuống; các Xô viết lần lượt bị giải tán trong tháng 6/1931. Cuối năm 1931, một số cuộc mít tinh và biểu tình nhỏ của quần chúng vẫn nổ ra ở một số xã; việc rải truyền đơn và treo cờ đỏ kéo dài đến năm 1932.
Phong trào cách mạng 1930 - 1931 mà đỉnh cao Xô viết - Nghệ Tĩnh có ý nghĩa lịch sử quan trọng trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và giải phóng giai cấp ở nước ta. Thành công có tính chiến lược của Đảng trong giai đoạn này là thực hiện công nông liên minh, một cuộc liên minh chiến đấu, không phải cuộc liên minh trên giấy tờ ở trong phòng họp, một cuộc liên minh của đa số đồng bào Việt Nam, làm cho đế quốc suy đến triển vọng mà kinh hoàng. Đánh giá về ý nghĩa lịch sử to lớn của cao trào cách mạng 1930 - 1931, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết: “Tuy đế quốc Pháp đã dập tắt phong trào đó trong một biển máu nhưng Xô Viết - Nghệ Tĩnh đã chứng tỏ tinh thần oanh liệt và năng lực cách mạng của nhân dân lao động Việt Nam. Phong trào tuy thất bại, nhưng nó rèn lực lượng cho cuộc Cách mạng tháng Tám thắng lợi sau này”.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam, phong trào Xô viết Nghệ - Tĩnh như một cuộc diễn tập thử nghiệm sứ mệnh lịch sử của Đảng. Để rồi Đảng viết tiếp vào truyền thống của mình đó là lãnh đạo dân tộc Việt Nam tiến hành thực hiện thành công cách mạng Tháng Tám năm 1945 khai sinh ra nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa và thực hiện công cuộc lãnh đạo đấu tranh đánh đuổi thực dân Pháp, thành công và đỉnh cao đó là chiến thắng của Chiến dịch Điện Biên Phủ lịch sử “Lừng lẫy năm châu chấn động địa cầu”.