Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ - một thắng lợi vĩ đại của Quân đội nhân dân Việt Nam, của đường lối chiến tranh Nhân dân, là đỉnh cao của cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp xâm lược. Chiến dịch Điện Biên Phủ toàn thắng có sự đóng góp quan trọng của lực lượng quân y - “những chiến sĩ áo trắng” trên mặt trận gian khổ, khói lửa.
Cục trưởng Cục Quân y trong chiến dịch Điện Biên Phủ là Bác sĩ Vũ Văn Cẩn. Nhiệm vụ đặt ra đối với ngành Quân y là phải đảm bảo sức khỏe cho bộ đội, dân công và nhanh chóng trả lại quân số chiến đấu cho các đơn vị ngay tại mặt trận.
Xác định chiến dịch Điện Biên Phủ là chiến dịch quy mô lớn, dài ngày, diễn ra trên một địa bàn xa hậu phương, địa hình đồi núi hiểm trở, khí hậu khắc nghiệt vì vậy việc bảo vệ, giữ gìn sức khỏe chiến đấu là một yếu tố vô cùng quan trọng. Trong điều kiện lực lượng, phương tiện và mọi khả năng của ta còn quá khó khăn, thiếu thốn, việc tổ chức đảm bảo quân y cho các lực lượng tham gia tác chiến là một việc không đơn giản. Hơn nữa, ta lại chưa có kinh nghiệm tổ chức đảm bảo quân y chiến dịch đánh địch trong một tập đoàn cứ điểm với hệ thống công sự kiên cố, vững chắc với nhiều hình thức chiến thuật, lực lượng quân y gặp phải những thách thức lớn cần phải giải quyết hai nhiệm vụ lớn:
Một là: Phải đảm bảo sức khỏe cho một đội quân đông, trong những điều kiện khó khăn như hành quân dài ngày, địa hình rừng núi hiểm trở, xa hậu phương, nhiều ổ dịch bệnh thiên nhiên; khí hậu khắc nghiệt, địch đánh phá liên tục, ác liệt cả hậu phương và tiền tuyến, bộ đội chiến đấu phải sinh hoạt trong các hầm hào.
Hai là: Phải cứu chữa vận chuyển một lượng thương, bệnh binh lớn gấp nhiều lần so với các chiến dịch trước; cơ cấu thương tích phức tạp trong điều kiện không có cơ sở y tế tại chỗ. Các phân đội quân y cấp chiến thuật và một số đội điều trị tăng cường cho các đại đoàn đều phải triển khai trong hầm hào.
Để đảm bảo cứu chữa thương binh trong một chiến dịch tiến công, vây lấn ác liệt, dài ngày, Cục Quân y đã tổ chức lên mặt trận 8 đội điều trị (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 và 10) cùng với hàng trăm dân công biên chế vào các đội để làm nhiệm vụ nuôi quân, hộ lý và cứu thương, cộng với 5 đội điều trị của 5 đại đoàn, mỗi đội điều trị đại đoàn được biên chế 110 người, khi phục vụ chiến dịch được tăng cường dân công làm nhiệm vụ vận chuyển, xây dựng lán trại, cấp dưỡng, hộ lý. Cán bộ chuyên môn gồm bác sĩ, sinh viên y khoa, y sĩ, dược sĩ trung học, y tá. Tổ chức mỗi đội có ban chỉ huy, 2 ban chuyên môn, phòng mổ, hồi sức, ban dược, ban hậu cần. Đồng thời, xây dựng một mạng lưới thu dung, chọn lọc thương binh gồm các tuyến và đón sẵn ở các hướng. Công tác cứu chữa, vận chuyển thương binh kịp thời, nhanh chóng theo cấp độ từ hỏa tuyến đến bệnh viện hậu phương.
Hỏa tuyến (tuyến lửa): Từ đồn địch tới hàng rào dây thép gai, tìm kiếm thương binh, tử sĩ, cấp cứu thương binh, chuyển thương binh và tử sĩ ra cửa mở. Đây là tuyến có nhiệm vụ khó khăn và quan trọng nhất.
Tuyến 1: Là trạm quân y trung đoàn (tuyến gần cửa mở nhất) khu chiến sự từ Điện Biên Phủ đến Sơn La do bác sỹ Vũ Văn Cẩn - Cục trưởng Cục Quân y trực tiếp phụ trách gồm: Các đội điều trị cục quân y (1, 2, 3, 4, 5, 6 ,7, 10) có nhiệm vụ tập trung phân loại nhanh thương binh, xử trí sơ bộ và rửa sạch các vết thương, xử trí những trường hợp tối khẩn cấp rồi chuyển về tuyến 2.
Tuyến 2: Là đội điều trị đại đoàn từ sơn La đến Yên Bái do bác sỹ Vũ Công Thuyết - Phó Cục trưởng Cục Quân y phụ trách gồm các trạm tiếp đón thương binh bệnh binh để vận chuyển về hậu phương. Có nhiệm vụ xử trí gọn vết thương phần mềm nhẹ và những trường hợp cấp cứu khẩn cấp, xử trí triệt để hoặc một phần các trường hợp nặng theo cả năng chuyên môn.
Tuyến 3: Là đội điều trị và bệnh viện dã chiến, từ Yên Bái về Phú Thọ do bác sỹ Lê Văn Ốc - Trưởng phòng Điều trị, Cục Quân y phụ trách gồm các tuyến quân y (Y dược) hậu phương chiến dịch về chỉ đạo chuyên môn cứu chữa thương, bệnh binh.
Chính phủ tăng cường một đoàn chuyên gia giỏi do Giáo sư Tôn Thất Tùng dẫn đầu, có nhiệm vụ điều trị những trường hợp nặng và chuyên khoa vượt khả năng của những tuyến trước, giữ lại điều trị hoặc chuyển theo yêu cầu, chuẩn bị thu dung cho đợt sau.
Để đảm bảo hoàn thành tốt nhiệm vụ trong chiến dịch, ngành Quân y đã chủ động xây dựng hệ thống hầm hào, lán trại phục vụ công tác điều trị cho thương binh, bệnh binh. Lần đầu tiên, toàn bộ cơ sở y tế được triển khai dưới lòng đất - điều chưa từng có trong lịch sử kháng chiến chống ngoại xâm. Đặc biệt, trong chiến dịch Điện Biên Phủ, ngành Quân y đã có bước phát triển vượt bậc. Tất cả các đội điều trị, bệnh xá cấp đại đoàn, trung đoàn, tiểu đoàn đã xây dựng xong “Bệnh viện ngầm”. Các “Bệnh viện ngầm” do chính cán bộ, chiến sỹ quân y phối hợp cùng lực lượng công binh thiết kế và xây dựng một cách hoàn chỉnh, khoa học, đảm bảo an toàn, kịp thời trong việc cứu chữa thương binh.
"Bệnh viện ngầm" trong chiến dịch Điện Biên Phủ
Chiến dịch Điện Biên Phủ bắt đầu từ ngày 13/3/1954 đến ngày 07/5/1954 với 3 đợt tấn công. Đợt tấn công thứ nhất diễn ra từ ngày 13/3 đến ngày 17/3/1954, nhiệm vụ của đợt tấn công này là đánh chiếm các vị trí vòng ngoài, gồm các cứ điểm: Him Lam, Độc Lập, Bản Kéo. Nhu cầu tác chiến liên tục, nếu không chuyển nhanh, chuyển liên tục thì thương binh sẽ bị ùn ở hoả tuyến, nên ngành Quân y đã đề ra phương châm “chuyển nhanh, vừa đánh vừa chuyển thương binh, không kể ngày đêm, chuyển liên tục, thường xuyên”. Do chủ động đối phó với quân Pháp nên ta hạn chế được nhiều thương vong, số chiến sĩ bị thương nặng nhanh chóng được cấp cứu, chữa trị kịp thời, được xuất viện trở lại đơn vị chiến đấu.
Đợt tấn công thứ hai của chiến dịch diễm ra từ ngày 30/3 đến ngày 30/4/1954. Quân đội nhân dân Việt Nam đánh vào các cứ điểm phía Đông, lúc đầu cũng giành được nhiều thắng lợi, tiêu diệt và đánh chiếm được đồi C1, D. Tuy nhiên, sau đó quân Pháp nhanh chóng tăng cường lực lượng, liên tục tổ chức phản kích nhằm tái chiếm các vị trí đã mất. Cuộc chiến đấu diễn ra vô cùng ác liệt, các chiến sĩ của ta giành giật với quân Pháp từng tấc đất, từng mét chiến hào.
Thấy tình hình chiến đấu kéo dài, quân y mặt trận đã tổ chức chuyển thương binh nặng về hậu phương. Có những thời điểm khi các y bác sĩ đang chăm sóc thương, bệnh binh thì pháo của quân Pháp bất ngờ bắn tới, song các chiến sĩ áo trắng vẫn kiên cường bám trụ, tận tụy hoàn thành nhiệm vụ.
Tổng lượng thương binh trong toàn đợt tấn công thứ hai của chiến dịch cao gấp đôi so với đợt một, lên tới 4.378 người. Thương, bệnh binh sẽ được các y, bác sỹ đã tiến hành chọn lọc tiếp nhận, sắp xếp ngay vào ban chuyên môn để điều trị. Trong số các thương binh, có nhiều trường hợp bị chấn thương sọ não, vượt quá khả năng chuyên môn và điều kiện xử lý tại chỗ của cán bộ quân y mặt trận. Trước tình hình cấp bách đó, Bộ Chỉ huy mặt trận đã điện khẩn về Trung ương, đề nghị điều động các thầy thuốc có trình độ chuyên môn cao tăng cường cho mặt trận để kịp thời cứu chữa cho thương binh. Ngày 03/4/1954, đoàn y, bác sĩ của Giáo sư Tôn Thất Tùng và bác sỹ Vũ Đình Tụng đã lên Điện Biên Phủ, tới đội điều trị 1. Theo quyết định của Ban Quân y chiến dịch: tất cả thương binh, bệnh binh sọ não gửi về đội điều trị 1.
Bên cạnh những khó khăn về cơ sở vật chất, các chiến sĩ quân y còn phải chống chọi với điều kiện thời tiết khắc nghiệt để kịp thời cứu chữa và cấp cứu thương binh trong Chiến dịch Điện Biên Phủ. Từ đầu tháng 4, những cơn mưa bắt đầu xuất hiện, đến cuối tháng mưa nhiều và nặng hạt, khiến nước tràn vào các hầm điều trị. Khoá khăn là vậy, nhưng các cán bộ chiến sỹ quân y vẫn không hề nao núng vì mọi người nhận thức rõ một điều: Ta khó năm phần, thì địch sẽ khó tới mười phần… Nhờ tinh thần quyết tâm cao độ, ngành quân y đã vận chuyển gần như tuyệt đối an toàn hàng ngàn thương binh nặng về tuyến sau.
Cùng với việc trực tiếp cứu chữa, chăm sóc sức khỏe cho thương binh thì việc đảm bảo thuốc men, kho dược cũng vô cùng quan trọng. Để đáp ứng kịp thời nhu cầu tại chỗ, công tác dược được triển khai với sự chỉ đạo chặt chẽ từ cấp trên, có kế hoạch chuẩn bị cụ thể phù hợp với diễn biến của chiến dịch. Ngành dược đã thực hiện nghiêm túc các chỉ thị về tiết kiệm thuốc, bông băng; xây dựng tiêu chuẩn cấp phát thuốc hợp lý; theo dõi, tổng kết chế độ Dược chính công khai; đồng thời triển khai hiệu quả các biện pháp tiêm phòng uốn ván và hoại tử cho thương binh, góp phần giảm thiểu biến chứng và tử vong trong điều kiện chiến trường ác liệt.
Đợt tấn công thứ 3 của chiến dịch diễn ra từ ngày 01/5 đến ngày 07/5/1954. Nhiệm vụ của đợt tấn công này là đánh chiếm các cứ điểm còn lại, chớp thời cơ tổng công kích trên toàn mặt trận. Các đội điều trị đã bắt đầu thu và dùng một số thuốc men, dụng cụ là chiến lợi phẩm của quân Pháp. Trong đợt tấn công cuối cùng của chiến dịch, cán bộ quân y đã cứu chữa cho 1.817 thương binh.
Sau 56 ngày đêm chiến đấu anh dũng và gian khổ, Chiến dịch Điện Biên Phủ đã kết thúc thắng lợi. Trong suốt chiến dịch, lực lượng Quân y đã cứu chữa kịp thời cho khoảng 14.500 thương, bệnh binh của ta. Không chỉ vậy, vượt qua muôn vàn khó khăn, thiếu thốn, các cán bộ y tế còn nỗ lực chăm sóc, điều trị cho gần 1.500 thương binh Pháp bị bắt làm tù binh, thể hiện tinh thần nhân đạo sâu sắc.
Chiến dịch Điện Biên Phủ đã khẳng định sự trưởng thành vượt bậc của ngành Quân y trong điều kiện chiến đấu vô cùng khắc nghiệt. Những kinh nghiệm quý báu từ chiến dịch không chỉ góp phần vào thắng lợi chung mà còn đặt nền móng cho sự phát triển của ngành Quân y trong các cuộc kháng chiến sau này. Những “Chiến sĩ áo trắng” trên chiến trường Điện Biên Phủ đã để lại một dấu ấn không thể phai mờ trong lịch sử dân tộc, góp phần quan trọng làm nên chiến thắng lẫy lừng “chấn động địa cầu”.
Hiện nay, tại Bảo tàng Chiến thắng Điện Biên Phủ đang lưu giữ, trưng bày nhiều tài liệu, hiện vật quý giá liên quan đến công tác Quân y trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, tiêu biểu như: các loại y cụ, thuốc men... cùng nhiều hình ảnh, tư liệu phản ánh sinh động quá trình làm việc gian khổ của lực lượng Quân y nơi chiến trường ác liệt.
Thông qua những tài liệu, hiện vật này, Bảo tàng Chiến thắng Điện Biên Phủ mong muốn tái hiện một phần những đóng góp thầm lặng, không quản hiểm nguy, hy sinh để giành giật sự sống cho thương binh giữa khói lửa chiến tranh của những “Chiến sĩ áo trắng”. Qua đó, giúp khách tham quan có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về vai trò, đóng góp to lớn của ngành Quân y trong chiến dịch lịch sử này, đồng thời khơi gợi niềm tự hào dân tộc, tinh thần tri ân những đóng góp thầm lặng cho thắng lợi vĩ đại của đất nước.