Dịp cuối năm 2013, trong nỗ lực sưu tầm hiện vật chuẩn bị cho công tác trưng bày nhà Bảo tàng mới phục vụ dịp kỷ niệm 60 năm chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, cơ may đến với Bảo tàng Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ khi được họa sĩ Phạm Thanh Tâm, tác giả bức tranh “Xuân trong hầm pháo” nổi tiếng đã từng được giải ba triển lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1954, hiến tặng để làm hiện vật trưng bày.
Có được nhìn tận mắt, nghe chính tác giả nói về bức tranh mới thấy hết cái ý nghĩa, giá trị lịch sử của bức tranh này. Cách đây gần 60 năm, tác giả Phạm Thanh Tâm, lúc ấy mới 22 tuổi, là chính trị viên trung đội thuộc Đại đoàn 351, có nhiệm vụ đi cùng đoàn văn công ra mặt trận phục vụ bộ đội. Lúc đó, chiến dịch Điện Biên Phủ còn chưa bắt đầu. Bức tranh được vẽ khá tình cờ trong hầm pháo của Đại đội 806, là đơn vị bắn những loạt đạn đầu tiên vào trung tâm đề kháng Him Lam, mở màn cho chiến dịch. Trong hầm pháo chật hẹp, ngột ngạt, bốn cô gái văn công mặc áo tứ thân đang biểu diễn những điệu múa uyển chuyển, thướt tha phục vụ các chiến sĩ, bên cạnh là khẩu pháo 105mm vươn nòng qua lỗ châu mai hướng về phía dưới lòng chảo. Trên khuôn mặt các chiến sĩ hiện lên vẻ rạng rỡ, vui mừng như cùng đắm chìm với tiếng đàn, điệu múa. Không màu mè, không cầu kỳ, những hình ảnh ấy đã được ghi lại một cách chân thực, rõ nét đến lạ thường. Có lẽ chính tác giả cũng không ngờ, ngòi bút của mình khi ấy đã ghi lại lịch sử, trở thành vô giá cho ngày hôm nay. Sau buổi biểu diễn hôm ấy, 4 cô gái văn công thì ở lại tiếp tục phục vụ các chiến sĩ còn tác giả lại cùng đồng đội mình chuyển sang phục vụ tại một đơn vị khác. Những ngày sau đó tác giả có trở lại để phục vụ cho đợt 2 của chiến dịch thì nhận được tin toàn bộ 7 chiến sĩ đã hi sinh hết do trúng phải đạn bắn trả của địch. Trong căn hầm pháo ấy chỉ còn lại tiếng khóc của những cô gái văn công. Bức tranh vẽ lại cảnh các chiến sĩ đang thưởng thức văn nghệ lại cũng chính là những hình ảnh cuối cùng về các anh, là khoảnh khắc có một không hai, sau đó đã được tác giả đặt tên là “Xuân trong hầm pháo”.
Đối với họa sĩ Phạm Thanh Tâm, bức tranh là ký ức không thể nào phai mờ về những ngày tháng khói lửa của mặt trận Điện Biên Phủ; may mắn sống sót, trở về bình an sau cuộc chiến trong khi nhiều đồng đội của ông đã nằm lại mặt trận đã khiến ông trân quý bức tranh hơn bao giờ hết. Có khá nhiều người đã hỏi mua bức tranh với giá cao nhưng chưa bao giờ ông có ý định bán. Với mong muốn gìn giữ mãi cho muôn đời sau, khi biết Bảo tàng Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ kêu gọi hiến tặng tư liệu, hiện vật liên quan tới chiến dịch Điện Biên Phủ, ông đã hiến tặng không chút do dự.
Câu chuyện về bức tranh đã khiến cho câu chuyện về chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ tưởng như dài mãi. Không chỉ có bức tranh, họa sĩ Phạm Thanh Tâm còn lưu giữ khá nhiều kỷ vật của chiến dịch, trong số đó là Tờ Báo Quân đội nhân dân số 130 ra ngày 10 tháng 3 năm 1954 được xuất bản ngay tại mặt trận. Đó là một tờ giấy cỡ 40 x 29cm, trang đầu của tờ báo là lời “Kêu gọi của Đại tướng Tổng tư lệnh cương quyết tiêu diệt toàn bộ quân địch tại Điện Biên Phủ” được in bằng giấy… chuyển xuống các đơn vị chiến đấu và dân công hỏa tuyến. Trong chiến dịch Điện Biên Phủ, những tờ báo Quân đội nhân dân như thế này là món ăn tinh thần không thể thiếu của bộ đội, là một kỳ tích chưa từng có trong lịch sử chiến tranh. Để có được những tờ báo ấy, cả một Tòa soạn báo với đầy đủ các bộ phận từ phóng viên tới việc in ấn, phát hành được tổ chức ngay tại mặt trận Điện Biên Phủ, đóng ngay cạnh Bộ chỉ huy chiến dịch. Chính vì vậy những tin tức tại mặt trận được cập nhật thường xuyên, liên tục, kịp thời đến tay các chiến sĩ ngay giữ chiến hào giúp các chiến sĩ nắm bắt được thông tin, yên tâm chiến đấu.
Họa sĩ Phạm Thanh Tâm quê ở Vĩnh Lai, huyện Vũ Bản, tỉnh Nam Định, hiện đang sinh sống tại thành phố Hồ Chí Minh. Người chiến sĩ Điện Biên năm ấy giờ tuổi đã ngoài 80, dáng đi đã chậm, đôi mắt đã mờ nhưng chỉ cần nói tới trận đánh đã làm “chấn động địa cầu” thì ông vẫn còn minh mẫn và thổn thức lắm. Bức tranh hay tờ báo Quân đội nhân dân và một số “xấp giấy lộn xộn không cùng kích cỡ, không lấy gì làm phẳng phiu lắm được cuộn nhanh, gói gọn trong mảnh vải bạt lượm từ công sự địch cùng với cuốn nhật ký dã chiến” như cách nói của ông, là những thứ duy nhất có giá trị trong ba lô ông ngày trở về. Cho đến tận bay giờ ông vẫn nâng niu, trân trọng như đó là một phần không thể thiếu của cuộc đời mình.
Trở về Điện Biên trên chuyến máy bay xuát phát từ sân bay Tân Sơn Nhất, chúng tôi, những cán bộ của Bảo tàng Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ không khỏi bùi ngùi, xúc động mà trong lòng nặng một nỗi lo. Kết quả thu được từ chuyến đi này ngoài sự mong đợi, nhưng ghánh nặng từ những câu chuyện kể, những tâm tư, nguyện vọng của người chiến sĩ, họa sĩ Phạm Thanh Tâm làm thế nào giữ gìn và phát huy tối đa giá trị của Di tích Điện Biên Phủ cho thế hệ hôm nay và mai sau. Cuốn nhật ký của tác giả, những ngày tháng gian khổ ác liệt của chiến dịch đã được ghi lại tỉ mỉ xen lẫn những cảm xúc chính là những ký ức chung của những chiến sĩ Điện Biên ngày ấy. Và không chỉ có họa sĩ Phạm Thanh Tâm mà còn rất nhiều những cựu chiến sĩ Điện Biên hay người nhà của các bác đang sinh sống trên mọi miền của tổ quốc vẫn còn lưu giữ rất nhiều những kỷ vật như thế nữa, vẫn đang kể những câu chuyện Điện Biên cho con cháu của mình nghe; và vẫn đang hướng về Điện Biên trong dịp kỷ niệm 60 năm với cùng một tâm tư, nguyện vọng ấy.